Uitleg van de aikido principes

Rei
Het is niet ongebruikelijk om budomeesters te horen zeggen: 'budo begint met rei en eindigt met rei.' Reigi wordt geschreven met twee elementen. Het eerste deel van het karakter kan worden vertaald met 'buigen' of met 'ceremonie'. Het tweede deel van het karakter kan staan voor 'rijkheid', 'rechtvaardigheid' of 'eer. Je zou kunnen zeggen het tonen van je respect en medemenselijkheid.

Rei heeft twee aspecten: de fysieke kant van de staande of zittende buiging en de verinnerlijkte kant van het tonen van hoffelijkheid en respect. Naast de hoffelijkheid en het respect heeft het groeten in de dojo ook als doel dankbaarheid te tonen aan de partner voor het oefenen en helpt het om de gemoederen te sussen als de emoties te hoog oplopen. We beoefenen tenslotte een krijgskunst . Butsen en blauwe plekken zijn niet helemaal uit te sluiten. Mijn sterkste gevoel bij het groeten is dankbaarheid, dankbaarheid voor de aanwezigheid van de ander, de beoefening, de uitdaging en het plezier.

We beginnen de les, een examen of demonstratie met onegai shimasu, wat los geïnterpreteerd zoveel betekend als: ik waardeer de kans die ik krijg om te trainen en zal mijn best doen. En de lessen, een examen of demonstratie eindigen met arigato gozaimashita: bedankt voor het trainen. Ik heb veel geleerd van deze ontmoeting en excuseer me voor ieder ongemak. Logischerwijs wil je slagen of een prestatie neerzetten. Maar belangrijker dan het slagen of de prestatie is de manier waarop de prestatie of het examen wordt volbracht. Ongeacht het resultaat wordt er van de budoka en aikidoka verwacht dat ze beheersing en zelfcontrole demonstreren en hoe dan ook respect uitdrukken voor de partner, tegenstander, examinator of scheidsrechter. Uitingen van triomf, geklap en gejuich worden gezien als shitsu re (verlies van respect en juiste houding). Ook onverschillig gedrag zoals niet groeten en rommel laten slingeren geldt als shitsu re. Ook van de toeschouwers wordt eenzelfde houding verwacht.

Tamura sensei schrijft in Aikido-Etiquette and Transmission dat in een samenleving waarin techniek, macht en kracht de boventoon lijken te voeren, etiquette een noodzaak is om te verbinden en te laten zien dat er hogere waarden zijn die we delen. Etiquette vormt de conditio sine qua non voor het overleven van een samenleving. Misschien zware woorden maar toch moet ik vaak aan die woorden denken als ik de dagelijkse berichten van krant, tv en sociale media zie langskomen.

De redactie van de aikido-nieuwsbrief heeft me gevraagd of ik de principes die in het examencurriculum zijn opgenomen zou willen bespreken. Dat doe ik natuurlijk met plezier.

Het eerste thema dat ik onder de aandacht wil brengen is het begrip houding (shisei in het Japans). Het woord houding heeft in de Nederlandse taal een gelaagdheid: het kan slaan op zowel de fysieke houding als op de attitude en presentie. Dit is in het Japans niet anders. Shisei wordt vertaald als positie, attitude, houding of pose, afhankelijk van de context waarin het woord wordt gebruikt. Het karakter Sugata of Shi betekent vorm of gedaante en het karakter Ikioi of Sei representeert kracht, levendigheid of energie. Shisei wordt samengesteld uit deze twee karakters en draagt beide betekenissen in zich. Shisei betekent dus niet alleen een juiste fysieke houding, maar ook een levendige en energieke presentie.

Maar hoe verwerf je deze houding, iets waar we vanaf het begin dat we aikido beoefenen aan werken? Het eerste wat je moet doen is het ordenen van je fysieke houding, de container van je energie. Hiervoor strek je eerst uit alsof je je lichaam vanuit je voeten via je kruin naar de hemel richt, zonder dat dit op een militaire houding lijkt. Je staat actief en goed verticaal uitgelijnd. De schouders zijn ontspannen, er is een lichte druk in de onderbuik en de lage rug is licht afgevlakt, de aandacht en energie is geconcentreerd in de seika tanden. Het hele lichaam is ontspannen en kalm.

Het volgende citaat komt uit de Gorin No Sho, een tekst geschreven door Miyamoto Musashi in 1643. Het behandelt de houding bij de beoefening van budo.

"The face is calm, neither turned up nor down, nor to any side, the eyes closed lightly, no movements of the ocular globes are shown, the forehead is without any wrinkle, the eyebrows are lightly pulled up, the bridge of the nose is straight, without advancing the chin to much, the neck is also straight, the cervical vertebrae are full of power. Beneath the falling shoulders, the body is perfectly relaxed, the vertebral column is in place, the buttocks are flexed; the knees down to the toes rely strongly to the ground, the hips aren't turned in a spiral, the stomach is firmly round." ¹

Er zijn diverse subcomponenten die zorgen dat de houding optimaal is. De blik wordt gericht daar waar de actie is (me-tsuke). De verticale as wordt zodanig georganiseerd dat er een minimale inspanning nodig is om te staan en een taak, zonder voorbereiding, met minimale moeite kan worden uitgevoerd (sei-chu-sen). De adem is afgestemd op de actie (ko-kyu-ho). De mentale instelling is erop gericht niet gehecht te raken (mu-ga-mu-shin). In aikido noemen we deze soepele en uitgebalanceerde houding san-ka-ku-tai.

[1] The book of five rings, translated by William Scott Wilson

In het vorige artikel heb ik de houding besproken. In dit artikel wil ik aandacht besteden aan de ademhaling.

Het Japanse woord voor ademhaling is kokyu. De karakters waar kokyu mee geschreven wordt, zijn als volgt te ontleden: Haku (ko) ademen uit en Suu (kyu) ademen in.

Alle levende wezens hebben voor hun bestaan zuurstof nodig en scheiden kooldioxide uit. De goede ademhaling is langzaam, diep, lang en ontspannen. De effectiefste manier om een langzame, diepe en ontspannen ademhaling te realiseren is de buikademhaling. Een goed moment voor het oefenen van de ademregulatie is het begin van de les. Je zit in seiza, de houding is goed georganiseerd en ontspannen. Begin met een uitademing en laat vervolgens de inademing zonder inspanning toe. Het inademen gebeurt door de neus, de mond is gesloten en de tong ligt achter de boventanden tegen het gehemelte. Het uitademen gaat via de mond, de tong ligt ontspannen tegen de ondertanden. Verleng het uitademen door licht tegen de lippen aan te blazen. Beginners wordt soms geadviseerd om te tellen om zo een regelmatige ademhaling te krijgen. Zelf vind ik het makkelijker om de in- en uitademing met mijn aandacht te volgen.

Bij het beoefenen van budo wordt de ademhaling verstoord doordat actie en ontspanning elkaar in onregelmatige ritmes afwisselen. Omdat voor de actie meer zuurstof nodig is, versnelt de ademhaling en ga je automatisch door je mond ademen. Maar ook tijdens de actie probeer je de adem niet vast te zetten en besteed je aandacht aan ontspanning en ritme (dit is vergelijkbaar met hardlopen, voor degene die daar ervaring mee heeft).

Kokyu bestaat niet alleen uit het verversen van de lucht in de longen en het verwijderen van de onzuiverheden. Tijdens de training ervaren we dat we worden gerevitaliseerd: we hernieuwen onze energie. Deze energie - ki - vult ons en we kunnen er ieder moment gebruik van maken. Deze energieke houding is de juiste houding, de juiste shisei.

Oefen deze houding en de ademhaling in je dagelijks leven: wanneer je werkt, zit of loopt en zelfs als je slaapt. Op deze manier wordt het deel van je wezen en kun je er een beroep op doen als de nood aan de man is.

Je vergeet misschien dat je ademhaalt, maar je vergeet zeker niet te ademen. Op dezelfde manier moeten adem en houding zoals we die hebben besproken "eigen" zijn, een tweede natuur. Je moet voortdurend oefenen om dit resultaat te bereiken. In aikido geloven we dat lichaam en geest ëën zijn wanneer we op deze manier ons wezen vervullen met energie. Deze natuurlijke staat is een bron van onvoorstelbare kracht. Deze ademkracht - kokyu ryoku - is niet ónze kracht, het is de kracht van hemel en aarde.

In budo en aikido hoor je vaak dat de juiste beginhouding, ook wel parate houding genoemd, belangrijk is. Deze beginhouding wordt in budo aangeduid met het Japanse woord kamae.

Maar het begrip kamae is niet uniek voor budo, ook in de andere kunsten zoals het bloemschikken (ikebana), kalligrafie (shodo) en theeceremonie (chado) is er een beginhouding. Er is een beginhouding voor voetbal, tennis en boksen. Laten we het Japanse woord kamae en de Chinese karakters waarmee het wordt geschreven nader bekijken.

In het woordenboek wordt kamae vertaald met structuur, constructie, houding, stand, vastberadenheid en voorbereid zijn. Het werkwoord kamaeru wordt vertaald met iets bouwen, iets voorbereiden, een houding aannemen of iets plannen. De Chinese ideografie van kamae is opgebouwd uit drie componenten. Afzonderlijk betekenen die componenten bos, bron en tweede, maar samengesteld staan ze voor houding, bouwen of pretenderen.

In budo betekent kamae: de meest voordelige houding ten opzichte van aite (tegenstander) aannemen. Dit geldt voor de situatie waarin de tegenstander een wapen heeft of in het geval je allebei gewapend of ongewapend bent, eigenlijk is de kamae in alle situaties van belang. Je kunt kamae eenvoudigweg vertalen met houding, maar het is nuttig om te onthouden dat de juiste kamae vervuld is van energie (ki) en de mogelijkheid biedt om alles waar te nemen en in iedere willekeurige richting te bewegen.

In kendo gebruikt men de kamae van kendo, in judo, de kamae van judo, in tennis de kamae van tennis, in aikido gebruiken we hanmi no kamae. Vanuit een rechtopstaande ontspannen houding, voeten op schouderbreedte, stap je met links naar voren. Dit heet hidari hanmi. Stap je met rechts naar voren, dan kom je in migi hanmi. Wanneer uke en nage dezelfde voet voor zetten, hebben we het over ai hanmi no kamae. Zetten uke en nage beide een andere voet voor dan spreken we van gyaku hanmi no kamae. Als je vanuit de linker of rechter hanmi no kamae je linker- of rechtervoet naar voren plaatst zoals bij het instappen, irimi, dan volgt de achterste voet. Nu kom je in de positie die in aikido hitoemi of sankaku tai wordt genoemd. Met het zwaard gebruiken we als uitgangspositie migi hanmi. Met de jo of zonder wapen is de uitgangshouding hidari hammi.

Waarom is hitoemi een fundamentele houding in aikido? Omdat hitoemi het mogelijk maakt om je gemakkelijk te verplaatsen in willekeurig welke richting. Niettemin moet je als je vordert het idee van kamae achter je laten, de echte kamae is een houding waarbij je hoe dan ook in staat bent te reageren in wat voor situatie dan ook. O'sensei zei hierover: ‘Kijk niet in de ogen van aite want de ogen van aite absorberen je moed, kijk niet naar het wapen van aite want de aandacht zal worden gevangen door de ogen van aite, kijk niet naar aite want je energie wordt geabsorbeerd door aite. De juiste houding in budo is om aite als geheel op te nemen.’ Anders gezegd: ik sta hier rechtop en ontspannen.

Ma-ai is een belangrijk concept in budo. Voor het begrip ervan is het nuttig om te weten dat de "ma" in ma-ai in de Japanse taal zowel afstand als ruimte betekent. Ma-ai is het woord dat de ruimtelijke relatie tussen jou en je aite (opponent) definieert. De positie van waaruit het gemakkelijk is aan te vallen of jezelf te verdedigen.

Maar ma-ai beschrijft niet alleen de fysieke afstand, maar ook de emotionele ervaring van de ruimte tussen jou en aite. Ben ik bang, dan zal ik de afstand tussen mij en aite snel als te klein ervaren. Voel ik me overmoedig, dan ervaar ik diezelfde ruimte als te groot en wil ik die verkleinen. Het eerste ideogram, "ma", is samengesteld uit twee elementen die "poort" en "zon" symboliseren. Wat het karakter eigenlijk weergeeft is de zon die tussen de kieren van de gesloten poort door te zien is. Anders gezegd: hoe goed de poort ook gesloten is, er is altijd ruimte waarlangs het zonlicht binnen kan dringen. Het is deze kier die de straal zonlicht mogelijk maakt. Zo is de leegte de ruimte tussen jou en aite die de actie mogelijk maakt.

In traditioneel Japanse huizen vind je in de huiskamer aan één zijde van de kamer een lege ruimte, een soort nis, de tokono-ma. Dit is de plaats waar een schilderij of een vaas wordt geplaatst. De leegte van deze ruimte brengt de (kunst)objecten tot leven. Op dezelfde manier schept de leegte van het glas de mogelijkheid om het te vullen, of maakt de leegte van de kamer het mogelijk om er in te leven en om die in te richten. Het is de leegte van de ruimte die belangrijk is. Terwijl we niets wensen, terwijl we denken dat er niets is, is er toch iets. Je zou kunnen stellen dat in budo, als uiting van de oosterse beschaving, de leegte wordt ervaren als de ruimte die gelegenheid biedt om te scheppen.

De "ai" van ma-ai is dezelfde als de "ai" in Aikido: het betekent verenigen, één maken, samenbrengen, harmoniseren. Ma-ai is, zoals je kunt opmaken uit de tekst, de ruimte die wordt gecreëerd door jou en je aite in een constante dans om de optimale positie.

Tot nu toe heb ik shisei, kokyu, kamae en ma-ai besproken, belangrijke grondbeginselen om te cultiveren, te herhalen, en je eigen te maken. Deze vier grondbeginselen vind je ook in andere kunstvormen en hebben daar dezelfde fundamentele betekenis: chado, de weg van de theeceremonie, shodo, de weg van de kalligrafie, maar ook in de schilderkunst, dans en in het dagelijkse leven gelden deze beginselen. Dit zijn woorden die ik heb onthouden, woorden over de ervaren ruimte.

In de volgende afleveringen wil ik het hebben over begrippen die niet direct deel uitmaken van het dagelijkse Japanse vocabulaire: irimi, tenkan, taisabaki en kokyu ryoku.

Tai sabaki: Ik stel vast dat tai sabaki vaak vertaald wordt met 'verplaatsing' of 'ontwijken', maar dit doet het begrip tai sabaki wat mij betreft een beetje tekort. Laat ik dit wat verder toelichten.

Het ideogram sabaki bestaat uit twee elementen: het ene deel staat voor de hand en het andere is het werkwoord scheiden (zoals met een mes vlees in stukken verdelen). De samenstelling vormt dan het werkwoord sabaku. Een homofoon van sabaku, dat wordt geschreven met een ander ideogram en wordt vertaald met het op maat snijden van kleding of beoordelen. Sabaku kan worden vertaald met beslissen wat goed of fout is, doen wat er moet gebeuren.

Tai is te vertalen met 'lichaam': daarom betekent tai sabaki dat op het moment dat aite je aanvalt, je een deel van je lichaam of je hele lichaam verplaatst om de situatie in je voordeel te herstellen. Dit doe je niet alleen om het evenwicht te bewaren en om je te beschermen... het betekent ook een geschikte positie innemen voor een tegenaanval. Hoewel aite 99% in het voordeel was tijdens zijn aanval heeft jouw verplaatsing, tai sabaki, de situatie volledig omgekeerd. Dit is dus de budo-betekenis van tai sabaki.

Irimi
Het begrip irimi dat in aikido wordt gebruikt is de kern en essentie van het aikido. Volgens de overlevering kwam O-sensei door de studie van speervechten (yari jutsu) tot het inzicht dat het passeren van het contactpunt van twee wapens met een voorwaartse beweging (irimi) de tegenstander hulpeloos maakt. Het ideogram iri van irimi betekent binnengaan, binnenvallen of beginnen. Het ideogram mi staat voor een persoon, iemand of lichaam. Irimi betekent vrij vertaald 'met jouw lichaam de ruimte van de tegenstander innemen'. In het speervechten wordt het begrip irimi gebruikt om de actie te omschrijven waarbij jij ongewapend of met een wapen dat korter is de punt van de speer van aite weet te passeren, waardoor de speer als wapen onbruikbaar wordt. Wanneer twee krachten naar elkaar toe bewegen is de einduitkomst de optelsom van die twee krachten; irimi is het gebruikmaken van deze einduitkomst met inachtneming van de eigen positie op het moment dat die twee krachten samenkomen.

Irimi issoku betekent naar voren bewegen met een stap zodat je naast de aite uitkomt, zelf sta je in hanmi zodat je in staat bent om naar voren te bewegen. Op het moment van de aanval neem je het initiatief van de aanvaller over en gebruikmakend van zijn kracht kun je hem/haar moeiteloos werpen of controleren. Mechanisch gezien is dit makkelijk te begrijpen, maar je moet niet vergeten dat de aanvaller een levend wezen is en dat de theorie soms niet zo eenvoudig is toe te passen, zeker als de aanvaller gewapend is. Als je de verdediging van aite wilt breken met je blote handen of een klein wapen dan moet je precies de ma-ai kunnen inschatten zonder dat je verstoord raakt door de positiewisselingen van aite. Maar dit ligt voor de hand en behoeft waarschijnlijk geen verdere uitleg. Belangrijker is dat er geen aarzeling is en dat je direct en zonder angst naar voren komt. Met je mentaal overwicht dwing je aite om aan te vallen en gebruikmakend van het moment dat je hebt gecreëerd kom je onmiddellijk naar voren. Dit alles doe je met een gevoel van omhulling van je tegenstander, met andere woorden één met hem te zijn, waardoor hij/zij moeiteloos wordt opgenomen in jouw beweging. Dit is de irimi van aikido.

Tenkan
Tenkan: De ten van tenkan betekent: omzetten, veranderen, verplaatsen. Het ideogram ten wordt gevormd door twee elementen, het ene element betekenent het wiel, het andere element een cirkelvormige beweging. Kan betekent uitwisseling.

Tenkan wordt gebruikt met het doel om van richting, positie, oriëntatie te veranderen. Ik denk dat dit woord in aikido wordt gebruikt omdat we vaak van positie wisselen om een beweging te effectueren, en op deze manier veranderen we van richting. De beweging lijkt rond te zijn en roept het beeld van een draaiende wiel op. Bedenk het volgende: door de rotatie heb je de plaats, de oriëntatie en de richting veranderd. Alle verandering van plaats, oriëntatie of positie is tenkan. Dit is de reden waarom irimi-tenkan staat voor twee kanten van een en hetzelfde ding. Van Sugano sensei herinner ik me de opmerking dat er geen tenkan is zonder irimi.

Aikido kun je beoefenen zelfs als je bij wijze van spreken maar een ons kunt tillen; het is een krijgskunst die niet in de eerste plaats gebaseerd is op het gebruik van fysieke kracht. Het doel van aikido is om het bewegen zo te organiseren dat het met minimale inspanning, maar maximale efficiëntie gebeurt, niet door middel van spierkracht, maar door je bewust te zijn van hoe bewegen werkt.

In aikido is het werken aan je techniek de manier om optimaal te leren je mentale energie en redelijkerwijs je fysieke kracht te benutten. Vandaar de opmerking dat je ook als je maar één ons kunt tillen aikido kunt beoefenen. Als je je op deze manier weet te ontwikkelen, is het mogelijk om een superieure kracht te ontplooien waarvan je het bestaan niet had vermoed. Wanneer we stellen dat ouderen, vrouwen en kinderen aikido kunnen beoefenen, betekent dit niet alleen dat ze eraan mee kunnen doen, maar ook dat ze in staat zijn dit principe te benutten zodra ze het zich eigen hebben gemaakt.

Ik herinner me dat tijdens een van de kadertrainingen o.l.v. Sugano sensei werd gevraagd wat kokyu ryoku betekent. Sensei reageerde prompt en op zijn gebruikelijke nuchtere en bondige wijze: ‘I think timing.’ Tamura sensei schreef in Aikido Europa in zijn column: ‘I’ve already touched upon kokyu: let’s pass by the stage of physiological breathing to absorb by ourselves the energy of the universe. Let’s go even further and melt to one sole body with the universe. The power that flows out of this is ours without being ours because in reality it’s the energy of the universe that rises from our body. This power accumulated in the seika tanden in order to fill up every part of your body like water bubbling and never stopping, this power emanating of an always calm, serene, relaxed body and spirit that reacts every moment to the necessity and in the wanted direction, this power is called kokyu ryoku.’

Misschien is de eerste uitleg voor sommigen iets te kort door de bocht en de tweede wat te esoterisch. Maar samen bieden ze genoeg houvast om bij de beoefening van aikido op de volgende aandachtspunten te kunnen letten. Kokyu ryoku kan zich niet manifesteren bij een blind vertrouwen in kracht; afstemming en timing worden dan onmogelijk. Gespannen schouders, een hoge adem en een gevoel van onzekerheid of juist overmacht zijn verstorende onzuiverheden die de actie negatief beïnvloeden. De vloeiendheid van de actie wordt onderbroken en de energie blokkeert. Vergelijk het met een tuinslang die verstopt zit of wordt afgeknepen en daardoor geen vloeiende waterstraal kan produceren.

Een veel geciteerde uitspraak van O Sensei is dat aikido misogi is, het zuiveren van lichaam en geest. Het is evident dat wanneer we in staat zijn de geest te ontspannen, het lichaam beter functioneert en als het lichaam beter functioneert, de geest opener en ontvankelijker is. Zelfs een eenvoudige handeling zoals het verplaatsen van een voet of het optillen van een arm moet vervuld zijn van kokyu ryoku. Een aikidotechniek zonder kokyu ryoku is als champagne zonder bubbels of plat bier.

Om kokyu ryoku te ontwikkelen is het oefenen van de aikidotechniek essentieel. Verder zijn de resultaten afhankelijk van de bereidheid om het principe kokyu ryoku te onderzoeken en te doorgronden. Laten we het onmogelijke mogelijk maken, het mogelijke makkelijk, en het makkelijke elegant.